Selen – właściwości
Selen występuje w organizmie pod postacią selenocysteiny będącej składnikiem białek enzymatycznych, zwanych selenoenzymami. Jednym z nich jest peroksydaza glutationu zlokalizowana w krwinkach czerwonych. Selenoenzymy biorą udział w wielu szlakach metabolicznych, tj. szlak przemiany lipidów, aminokwasów, stabilizujący błony komórkowe oraz pentozofosforanowy dostarczający rybozy do syntezy kwasów nukleinowych – DNA i RNA.Jako antyoksydant działa synergistycznie z witaminą E, spowalniając procesy starzenia się organizmu oraz chroniąc komórki, błony komórkowe, mitochondrialne i DNA przed działaniem wolnych rodników. Tym samym chroni organizm przed stresem oksydacyjnym, który przyczynia się do rozwoju wielu poważnych powikłań, m.in. zaburzeń w funkcjonowaniu układu immunologicznego, rozwoju chorób układu krążenia i nowotworów. Ponadto związki selenu zmniejszają toksyczność metali ciężkich, tj. ołów i rtęć. Oddziałując na niektóre neurotransmitery, przyczynia się do utrzymania zdrowia psychicznego człowieka.
W badaniu porównującym wpływ diety ubogiej w selen z dietą pełnowartościową wykazano znaczne nasilenie objawów depresji w diecie o niskiej zawartości tego pierwiastka. Bendon i Cook również potwierdzili korzystne oddziaływanie selenu w zaburzeniach na tle psychicznym. Oprócz tego selenowi przypisuje się duże znaczenie w zdolnościach reprodukcyjnych, szczególnie u mężczyzn. Bierze bowiem udział w syntezie testosteronu i ruchliwości plemników.
Wpływ selenu na płodność u kobiet badano wielokrotnie, początkowo na zwierzętach. Badania wykazały, że u zwierząt z niską podażą selenu w diecie obserwowano wzrost poronień i porodów przedwczesnych. Kolejne badania przeprowadzone już na ludziach potwierdziły wyższą częstotliwość poronień nawykowych i samoistnych u kobiet z niższą podażą selenu. Znowu w badaniu Thomasa i wsp. nie wykazano różnic w zawartości selenu w obu grupach kobiet – kontrolnej i z przebytymi poronieniami. Zaburzenia rozrodczości są skutkiem niedoboru nie tylko selenu, ale również innych składników mineralnych. Dlatego podkreślają, że konieczne jest przeprowadzenie większej ilości badań.
Selen a choroby nowotworowe
Choroby nowotworowe zajmują drugie miejsce wśród chorób powodujących największą liczbę zgonów. Przeciwnowotworowe działanie selenu zostało opublikowane w magazynie „ Journal of the American Medical Association”, gdzie wykazano, że stosowanie selenu przez osoby cierpiące na pewne odmiany nowotworów zmniejszyło śmiertelność aż o 50%. Naukowcy z Uniwersytetu New Castle w Wielkiej Brytanii porównywali korelację między zawartością selenu we krwi a zachorowalnością na raka jelita grubego. Badania dowiodły, iż wyższy poziom tego pierwiastka związany jest z niższym ryzykiem zachorowalności na raka jelita grubego, szczególnie u kobiet.Prof. Schomburg natomiast porównywał zawartość selenu we krwi osób zdrowych z osobami cierpiącymi na nowotwory wątroby, dróg żółciowych i pęcherzyka żółciowego. Potwierdził, że osoby chore na raka charakteryzują się mniejszym stężeniem selenu we krwi niż osoby zdrowe. Prof. Schomburg podkreślił, że jego badania nie wskazują wpływu zmniejszonego stężenia selenu na wzrost ryzyka zachorowania na wymienione nowotwory, zwracając uwagę na znaczenie zbilansowanej diety, w której selen stanowi ważną część. Lekarze z Uniwersytetu Pomorskiego zajmujący się badaniem zależności między podażą mikroelementów (cynk, żelazo i selen) a ryzykiem zachorowania na raka zaznaczają, że pozytywny wpływ selenu wobec zmian nowotworowych zależy od jego dawki.
Selen a choroby układu sercowo-naczyniowego
Jedna z form peroksydazy glutationowej zapobiega utlenianiu fosfolipidów i estrów cholesterolu, przyczyniając się do hamowania odkładania się blaszki miażdżycowej w śródbłonku naczyń krwionośnych. Przeprowadzone badania nie są jednak jednoznaczne. Pierwotne badania Salonena wykazały wzrost ryzyka chorób układu krążenia u osób z niską zawartością selenu we krwi (<45µg/L). Jednakże nie zostały potwierdzone w podobnym eksperymencie wykonanym przez grupę Virtamo.W kolejnym badaniu przeprowadzonym przez Suadicaniego i współpracowników zaobserwowano wzrost ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u osób ze stężeniem selenu we krwi poniżej 79 µg/L. Różnice w badaniach mogą wynikać z braku uwzględnienia obecności również innych związków przeciwutleniających w diecie jak m.in. witamina E. Tokoferol współpracuje z selenem w walce z nadtlenkami lipidowymi, warunkuje utrzymanie selenu w aktywnej formie oraz zapobiega jego utracie.
Selen a choroby autoimmunologiczne
Selen pełni ważną funkcję w układzie odpornościowym człowieka. Wpływ selenu na układ immunologiczny zależy od jego formy chemicznej oraz dawki. Selen gromadzi się w limfocytach, neutrofilach i makrofagach, prowadząc do pobudzenia różnych reakcji immunologicznych typu humoralnego i komórkowego.Zaobserwowano, że małe dawki selenu pobudzają reakcje odpornościowe ustroju. Jednak wyniki poszczególnych badań nie są w tej kwestii jednoznaczne. Badacze nie są również zgodni, która postać selenu – organiczna czy nieorganiczna – wpływa korzystnie na działanie układu immunologicznego. Badania interwencyjne, w których suplementowano selen w dawce 200 µg/dzień, doprowadziło to do wzrostu aktywności limfocytów T, komórek typu NK (Natural Killer) oraz ich zwiększonej odpowiedzi na stymulację egzogennym antygenem oraz niszczenia komórek nowotworowych.
Selen a tarczyca
Największa koncentracja selenu w organizmie znajduje się w tarczycy. Dejodynazy, należące do grupy selenoenzymów, biorą udział w metabolizmie hormonów tarczycy. Warunkują przemianę tyroksyny (t4) do (T3) oraz produkcję w wątrobie i nerkach. Selenoenzymy biorą także udział w ochronie gruczołu tarczycowego przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu. Selen ma duże znaczenie w autoimmunologicznym zapaleniu tarczycy typu Hashimoto. Badania potwierdzają wpływ tego pierwiastka na spadek poziomu enzymów anty-TPO, które uniemożliwiają przemiany jonu.Selen – źródła
Selen jest pierwiastkiem śladowym występującym powszechnie w wodzie i glebie, jednak jego rozmieszczenie na kuli ziemskiej jest nierównomierne. Gleby bogate w selen znajdują się w Ameryce Północnej, Kanadzie, Irlandii, Australii oraz Izraelu, natomiast ubogie na terenach Chin, Nowej Zelandii i większości Europy, w tym również w Polsce. Głównym odbiorcą selenu są rośliny, które stanowią pożywienie dla zwierząt i ludzi.Zawartość selenu w żywności zależy od jego ilości w glebie, biodostępności uwarunkowanej formą, w jakiej występuje, odczynu gleby, obecności substancji organicznych, czynników klimatycznych oraz aktywności mikroorganizmów w glebie. W środowisku występuje w dwóch formach – organicznej jako selenometionina i nieorganicznej jako selenki i seleniany. Najlepszą przyswajalną formą dla roślin są seleniany, ponieważ są bardziej rozpuszczalne w wodzie niż inne formy, dzięki czemu z łatwością są absorbowane przez rośliny.
Produkty szczególnie bogate w selen to ryby i skorupiaki, czosnek, orzechy brazylijskie oraz grzyby. Zawartość selenu w wybranych produktach spożywczych przedstawia tabela 1. Głównym źródłem selenu (rysunek 1.) w diecie Polaków stanowi mięso (37% selenu) i pełnoziarniste przetwory zbożowe (21%).
Tabela 1. Zawartość selenu w wybranych produktach
Nazwa produktu |
Zawartość selenu [µg/100 g] |
Dorsz Makrela Łosoś Mintaj Tuńczyk Śledź Krewetki Orzechy brazylijskie |
65,5 44,1 36,5 36,5 36,5 36,5 29,6 1917 |
Źródło: Jarosz M., 2014.
Rysunek 1. Najczęstsze źródła selenu w diecie Polaków

Źródło: Jarosz N., 2014.
Selen – zapotrzebowanie
Zapotrzebowanie na selen różni się w zależności od wieku. Tabela 2. przedstawia zapotrzebowanie na selen przez wybrane grupy wiekowe.Tabela 2. Średnie zapotrzebowanie (EAR) na selen w zależności od płci i wieku
Płeć |
Wiek |
Zapotrzebowanie (µg/dobę) |
Dzieci |
1–3 4–9 |
17 23 |
Chłopcy |
10–12 13–18 |
35 45 |
Dziewczęta |
10–12 13–18 |
35 45 |
Mężczyźni |
19–75 >75 |
45 45 |
Kobiety |
19–75 >75 |
45 45 |
Kobiety w okresie ciąży i karmienia piersią |
50 |
Źródło: Jarosz M., 2014.
W Polsce ze względu na niską zawartość selenu w glebie częściej występuje jego niedobór niż nadmiar. Szacuje się, że przeciętna ilość selenu w diecie Polaków wynosi 30–50 µg na dzień. Średnie stężenie selenu w organizmie Polaków sięga 70 µg, a za optymalne stężenie uznaje się 10–120 µg. W związku z tym coraz częściej mówi się o konieczności suplementacji selenem, szczególnie u osób cierpiących na choroby układu pokarmowego oraz tarczycy. Należy jednak pamiętać, żeby nie doprowadzić do spożywania zbyt dużych dawek tego pierwiastka. Nadmiar bowiem, tak samo jak niedobór, jest niekorzystny dla zdrowia człowieka. Podczas spożywania bardzo dużych dawek selenu rzędu 1500–3000 µg na dobę może dojść do uszkodzenia wątroby, nudności oraz szarzenia włosów. Zalecana dawka w chorobie Hashimoto to 200 µg selenu dziennie.
Niedobory selenu w diecie
Niedobór selenu zmniejsza syntezę trójjodotyroniny (T3), zaburzając prawidłowe funkcjonowanie tarczycy. Niskie stężenie tego hormonu we krwi powoduje spowolnienie procesów przemiany materii i wzrost masy ciała. Długotrwały niedobór selenu może być również przyczyną złego przyswajania jodu, co nasila objawy niedoczynności tarczycy.Deficyt tego pierwiastka w diecie został uznany za jeden z czynników środowiskowych towarzyszących rozwojowi choroby Hashimoto występującej głównie wśród kobiet. Ponadto sprzyja zakłóceniom w funkcjonowaniu różnych komórek układu odpornościowego, osłabieniu odpowiedzi na infekcje wirusowe i bakteryjne, zwiększeniu agregacji płytek krwi oraz zmniejszeniu zdolności do niszczenia komórek rakowych. Prowadzi do szybszego starzenia się organizmu, uszkodzenia mięśnia sercowego, zapaleń stawów i stwardnienia rozsianego.
Nadmiar selenu w diecie
Nadmiar selenu to inaczej selenoza. Występuje przy długotrwałym nadmiernym spożyciu selenu w dawce przewyższającej 400 mikrogramów na dzień. Selenoza może objawiać się wypadaniem włosów, czosnkowym zapachem z ust, dekoloryzacją płytki paznokcia, drażliwością, stanami zapalnymi skóry, biegunką bądź zaburzeniami ze strony układu neurologicznego. Zbyt duże dawki selenu mogą powodować obrzęk płuc, marskość wątroby, a nawet prowadzić do śmierci.Podsumowanie
Selen jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Z powodu niskiej zawartości selenu w polskich glebach zalecana jest jego stała suplementacja. Zarówno nadmiar selenu, jak i jego niedobór prowadzą do poważnych ubytków na zdrowiu. Dlatego przyjmując selen, należy stale monitorować jego stężenie we krwi.Angelika Skowron
Dietetyk
Bibliografia
Arthur J. et al., Selenium deficiency, thyroid hormone metabolism and thyriod hormone deiodinases, „The American Journal of Clinical Nutrition”, 1993, 57(2), 236–239.
Bańkowski E., Biochemia. Podręcznik dla studentów uczelni medycznych, Wrocław 2009.
Barrington J.W. et al. Selenium and recurrent miscarriage, „Journal of Obstetrics and Gynaecology” 1997, 17(2), 199–200.
Baum M.K. et al., Selenium and interleukins in person infected with human immunodeficiency virus type l, „The Journal of Infectious Diseases”, 2000, 182(1), 69–73.
Benton D., Cook R., Selenium supplementation improves mood in a double-blind crossover trial, „Psychopharmacology” 1990, 102(4), 549–550.
Gier D., Selen i jod. Ich znaczenie w chorobie Hashimoto, „Food Forum” 2016, 5(15), 6.
Hu S., Rayman M.P., Multiple Nutritional Factors and the Risk of Hashimoto's Thyroiditis, „Thyroid” 2017, 17(5), 597–610.
Jarosz M., Stolińska H., Wolańska D., Żywienie w niedoczynności tarczycy, Warszawa 2014.
Liontiris M.I., Mazokopakis E.E., A concise review of Hashimoto thyroiditis (HT) and the importance of iodine, selenium, vitamin D and gluten on the autoimmunity and dietary management of HT patients. Points that need more investigation, „Hellenic Journal of Nuclear Medicine” 2017, 20(1), 51–56.
Nicoll A.E. et al., Association of reduced selenium status in the aetiology of recurrent miscarriage, „British Journal of Obstetrics and Gynaecology”, 1999, 106, 1188–1191.
Pitchford P., Odżywianie dla zdrowia, Łódź 2010.
Ratajczak M., Gietka-Czernel M., Rola selenu w organizmie człowieka, „Postępy Nauk Medycznych” 2016, 29(12), 929–933.
Rayman M.P., The importance of selenium to human health, „The Lancet” 2000, 15, 356(9225), 233–241.
Salonen J.T. et al., Association between cardiovascular death and myocardial infarction in a matched pair longitudinal study, „The Lancet” 1982, 24, 2(8291), 175–179.
Suadicani P. et al., Serum selenium concentration and risk of ischemic heart disease in a prospective cohort study of 3000 males, „Atherosclerosis” 1992, 96(1), 33–42.
Thomas V.V. et al., Maternal hair selenium levels as a possible long-term nutritional indicator of recurrent pregnancy loss, „BMC Women's Health” 2013, 13, 40.
Tomza-Marciniak A. et al., Stężenie selenu w glebie i wybranych narządach saren (capreolus capreolus) z terenu województwa wielkopolskiego, „Acta Scientarium Polonorium seria Zootechnica” 2010, 9(4), 251–260.
Wichman J. et al., Selenium Supplementation Significantly Reduces Thyroid Autoantibody Levels in Patients with Chronic Autoimmune Thyroiditis: A Systematic Review and Meta-Analysis, „Thyroid” 2016, 26(12), 1681–1692.
Virtamo J. et al., Serum selenium and the risk of coronary heart disease and stroke, „American Journal of Epidemiology”, 1985, 122(2), 276–282.
Optymalne stężenie mikro- i makroelementów zmniejsza ryzyko zachorowania na raka, http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,411306,optymalne-stezenie-mikro--i-makroelementow-zmniejsza-ryzyko-zachorowania-na-raka.html (26.09.2016).
Selen wpływa na ryzyko raka jelita, http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,403115,selen-wplywa-na-ryzyko-raka-jelita.html (19.12.2014).
Eksperci: suplementy diety są potrzebne, zdrowe odżywianie nie wystarczy, http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,412903,eksperci-suplementy-diety-sa-potrzebne-zdrowe-odzywianie-nie-wystarczy.html (27.01.2017).