Próchnica – rodzaje, przyczyny, zapobieganie i leczenie

Kilka słów o próchnicy

Próchnica jest bakteryjną chorobą zakaźną tkanek twardych zęba, która objawia się demineralizacją substancji nieorganicznych. Bakterie, które odpowiadają za rozwój próchnicy, są zdolne do wytwarzania kwasów w wyniku metabolizowania cukrów pochodzenia zewnątrz- i wewnątrzustrojowego. Kwaśne środowisko powoduje demineralizację szkliwa, przez co zęby są pozbawione naturalnej ochrony, natomiast bakterie wnikają w głąb zęba. Rozwój próchnicy rozpoczyna się od mikroskopijnej zmiany na powierzchni szkliwa i prowadzi do makroskopowo dostrzegalnego ubytku tkanek twardych zęba.

Przyczyny powstawania próchnicy

Główną przyczyną powstawania próchnicy zębów jest działanie kwasów wytworzonych przez bakterie w płytce nazębnej w wyniku metabolizmu cukrów pochodzenia zewnątrz- i wewnątrzustrojowego. Aby doszło więc do rozwoju próchnicy, konieczne są cztery czynniki:

czas – aby próchnica zębów się rozwinęła, konieczne jest trwanie trzech poniższych czynników przez określony czas. Nie jest powiedziane, że osoby spożywające cukry nawet w dużych ilościach będą borykały się z tym schorzeniem. Konieczne jest jednak częste oraz dokładne czyszczenie zębów, szczególnie po spożytym posiłku;

bakterie – głównymi bakteriami, które odpowiedzialne są za rozwój próchnicy, są paciorkowce oraz L. acidophilus. Bakterie te są zdolne do rozpoczęcia procesu tworzenia się próchnicy, ponieważ wytwarzają kwasy w wyniku metabolizowania cukrów. Zakwaszone środowisko sprzyja natomiast demineralizacji szkliwa zębów;

cukry – stanowią one podstawę metabolizmu bakterii. Ich ilość oraz rodzaj w poszczególnych produktach jest bardzo zróżnicowany. Cukry, które naturalnie występują w żywności, nie odgrywają istotnej roli w rozwoju próchnicy. Znacznie większe znaczenie mają rafinowane cukru, które są sztucznie dodawane do pokarmów. Do rozwoju próchnicy zębów najbardziej predysponują sacharoza, glukoza oraz fruktoza. Co ciekawe, substytuty cukru, między innymi aspartam, nie wpływają na rozwój próchnicy zębów;

podatność zębów – jest to cecha bardzo indywidualna. Zapadalność na próchnicę zębów może znacznie się różnić pomiędzy poszczególnymi osobami. To zależy od predyspozycji genetycznych i warunków socjalnych.

Każdy z czynników jest konieczny, jednak samodzielnie niewystarczającym, aby próchnica się rozwinęła.

Klasyfikacja oraz rodzaje próchnicy

Próchnicę zębów można podzielić na kilka rodzajów, w zależności od miejsca występowania oraz przebiegu choroby. Wyróżniamy na przykład:

próchnicę kwitnącą, która charakteryzuje się szybkim rozwojem. W krótkim czasie może objąć nawet kilka zębów. Niestety w wielu przypadkach dotyczy ona zębów, których powierzchnie są wolne od próchnicy. Próchnicę kwitnącą często stwierdza się u osób z zaburzeniami wydzielania śliny oraz u młodych ludzi, którzy często spożywają próchnicotwórcze produkty;

próchnicę wczesną, która pojawia się już na zębach mlecznych, niedługo po ich wyrznięciu. Powstaje ona głównie w okolicach szyjki zęba, czyli tuż przy dziąśle. Niestety ten rodzaj próchnicy charakteryzuje się bardzo szybkim rozwojem, w wyniku czego często dochodzi do zniszczenia dużej powierzchni zębów;

próchnicę butelkową, która jest jedną z odmian próchnicy wczesnej. Jak sama nazwa wskazuje, jest ona spowodowana wydłużonym czasem karmienie dziecka przez butelkę, głównie wtedy, kiedy podawane produkty są sztucznie dosładzane. W większości przypadków mają one papkowatą konsystencję, przez co resztki jedzenia przyklejają się do zębów;

próchnicę wtórną, która powstaje wokół wcześniej założonego wypełnienia zęba. Główną przyczyną wystąpienia tego rodzaju próchnicy mogą być nieprawidłowości podczas wcześniejszego opracowywania ubytku, zbyt słaba jakość materiału stosowanego do leczenia, brak szczelności wypełnienia bądź też odłamanie się jego brzegu;

próchnicę ostrą, którą obserwuje się, kiedy atak bakteryjny dominuje nad procesami obronnymi zęba. Zdecydowaną większość przypadków obserwuje się u osób młodych, ponieważ kanaliki zębowe są u nich szersze niż u dorosłych, a takie zjawisko sprzyja rozwojowi próchnicy zębów. Ten rodzaj próchnicy charakteryzuje się jasną barwą oraz miękką, mazistą konsystencją;

próchnicę przewlekłą, która zdecydowanie częściej dotyka osób dorosłych oraz starszych. Jej postępowanie jest znacznie wolniejsze niż w przypadku próchnicy ostrej. Takie zjawisko jest związane z fizjologicznymi mechanizmami obronnymi, takimi jak odkładanie się wtórnej zębiny obronnej. Drugim powodem, dla którego próchnica u osób starszych rozwija się wolniej, jest fakt, że wraz z wiekiem kanaliki zębowe stają się coraz węższe, co również spowalnia procesy rozwoju. Próchnica przewlekła charakteryzuje się ciemną barwą oraz dosyć twardą konsystencją;

próchnicę nietypową, która powstaje w zębach martwych. Ten rodzaj próchnicy często pojawia się również na zębach, które leczone były kanałowo;

próchnicę ukrytą, która dotyczy zębów wizualnie zdrowych. Rozwija się ona pod szkliwem, a jej wykrycie możliwe jest jedynie na zdjęciu radiologicznym.

Objawy próchnicy

Próchnica zębów w większości przypadków jest schorzeniem stosunkowo łatwym do wykrycia. Między innymi może objawiać się:

wrażliwością na ciepło i zimno,
zwiększoną wrażliwością na smak słodki oraz kwaśny,
tkliwością przy szczotkowaniu zębów,
tkliwością przy żuciu,
plamkami na zębie,
ubytkami w zębach,
nieprzyjemnym zapachem z ust,
bólami zębów,
przebarwieniami.

Zjawiska, które zachodzą we wczesnej fazie procesu próchnicowego, mają charakter odwracalny, a ich wykrycie na tym etapie daje możliwość pełnej remineralizacji.

Jak zapobiegać powstawaniu próchnicy?

Profilaktyka próchnicy zębów polega głównie na edukacji zdrowotnej, dostarczaniu fluorków do organizmu, częstym oraz dokładnym szczotkowaniu zębów, stosowaniu płukanek, nici dentystycznych oraz innych przedmiotów przeznaczonych do higieny jamy ustnej. Obok wyżej wymienionych sposobów zapobiegania występowaniu próchnicy równie ważna jest stała zmiana nawyków żywieniowych.

Przede wszystkim zaleca się ograniczenie spożywania węglowodanów, głównie w postaci cukrów prostych. W tym celu z diety należy więc wyeliminować słodkie napoje oraz słodycze. Bazę prawidłowo zbilansowanej diety powinny stanowić warzywa oraz w umiarkowanych ilościach owoce. Warto również wzbogacić swój codzienny jadłospis w twarde pokarmy, nasiona oraz orzechy.

Czynnością, która powinna wejść w nawyk, jest też żucie bezcukrowej gumy w ciągu około 10–20 minut po spożyciu każdego posiłku. Pomocne są również regularne wizyty kontrolne w gabinecie dentystycznym.

Diagnostyka próchnicy

Do rozpoznania zmian próchniczych zęba obecnie używa się wielu różnych metod. Powszechnie znane są metody optyczne oraz wizualne z wykorzystaniem lupy, lusterka, mikroskopu czy też fluorescencji. Nowszymi metodami rozpoznania próchnicy są na przykład badania wykorzystujące opór elektryczny, absorpcję światła, przewodnictwo elektryczne, radiografia, diafanoskopia oraz metody z wykorzystaniem kamery wewnątrzustnej.

Rozpoznanie próchnicy powinno opierać się głównie na wywiadzie, badaniu przedmiotowym oraz dodatkowych badaniach. Niestety wykrycie zmian próchniczych we wczesnej fazie nadal stwarza wiele problemów. Obecnie stosowane metody diagnostyczne pozwalają więc na wykrycie próchnicy w jej zaawansowanym stadium, kiedy powstałe zmiany mają już charakter nieodwracalny.

Leczenie próchnicy

Niestety okazuje się, że zniszczona struktura zęba nie regeneruje się, jednak leczenie może powstrzymywać przed postępowaniem próchnicy zębów. Głównym celem leczenia jest więc zachowanie zębów oraz zapobieganie wystąpieniu ewentualnych powikłań. Leczenie próchnicy polega więc na usunięciu uszkodzonych tkanek zęba oraz umieszczeniu w ich miejscu materiału, który jest przeznaczony do odbudowy zębów. Niestety zbyt mocno rozwinięta próchnica może prowadzić do zakażenia tkanek miękkich, które znajdują się wewnątrz zęba. W takim przypadku konieczne jest rozpoczęcie leczenia kanałowego w związku z rozwijającym się zapaleniem miazgi zęba. Oczywiście całkowite zaniedbanie leczenia próchnicy prowadzi do powstawania wielu nieprzyjemnych powikłań, które najczęściej kończą się usunięciem zęba.

Obecnie są jednak dostępne nowoczesne metody leczenia próchnicy. W tym celu coraz częściej stosowane są metody leczenia ozonem, które polegają na bezpośrednim kontakcie chorego zęba z ozonem. Dzięki tej metodzie tkanka zęba jest w stanie się remineralizować. Niestety taka metoda okazuje się skuteczna tylko w leczeniu niewielkich ubytków.

Mało kto jest również świadom tego, że nieleczona próchnica dotyczy nie tylko zębów, ale całego organizmu. Zakażona krew przedostaje się do całego organizmu, w tym również do serca, przez co może powodować jego zapalenie, które jest zjawiskiem bardzo groźnym dla zdrowia i życia. Nieleczona próchnica zębów może również powodować uszkodzenie nerek oraz trzustki, rozwój alergii, a nawet miażdżycy.

Sabina Bachleda-Szeliga
Dietetyk kliniczny

Bibliografia
Jańczuk Z., Próchnica zębów. Zapobieganie, klinika i leczenie, Warszawa 1994.
Nowosielska A., Marciniak A., Zawadzka E., Nowoczesne metody diagnostyki próchnicy zębów, „Nowa Stomatologia” 2003, 1, 27–32.
Chłapowska J., Diagnostyka próchnicy powierzchni stycznych w badaniu klinicznym transluminacyjnym i radiologicznym, „Stomatologia Współczesna” 1999, 6, 32–35.
Borczyk D., Diagnostyka próchnicy wtórnej, „Stomatologia Współczesna” 2000, 7, 8–12.
Stefańska M., Radiowizjografia – nowa metoda diagnostyczna w stomatologii, „Czasopismo Stomatologiczne” 1993, 46, 495–498.