Funkcje wątroby
Wątroba pełni szereg istotnych funkcji w organizmie człowieka. Do najważniejszych z nich należą: regulacja gospodarki węglowodanowej, lipidowej i białkowej, odtruwanie organizmu, gromadzenie zapasów, przemiana hemu, produkcja żółci oraz funkcje immunologiczne. Poniżej pokrótce zostanie opisana każda z nich.Wątroba odpowiada za gospodarkę węglowodanową, ponieważ produkuje, przechowuje i uwalnia glukozę, czyli podstawowe źródło energii dla organizmu. W przypadku gospodarki tłuszczowej dzieje się to w następujący sposób – opisywany narząd przekształca zarówno proteiny, jak i cukry w tłuszcze. Dodatkowo bierze udział w syntezie takich związków jak lipoproteiny, fosfolipidy czy cholesterol, z którego później produkuje żółć. Bierze również udział w lipolizie, czyli rozkładzie lipidów do kwasów tłuszczowych. Jeśli chodzi o gospodarkę białkową organizmu, to właśnie wątroba odpowiada za powstawanie około 85% wszystkich protein, które znajdują się w osoczu. Są to między innymi albuminy oraz protrombina wraz z innymi czynnikami krzepnięcia. W opisywanym organie powstają też aminokwasy, bez których nie dojdzie do dalszych syntez i przemian, oraz ketokwasy i amoniak na skutek proteolizy, czyli procesu rozkładania białek.
Wątroba jest najważniejszym narządem odpowiadającym za neutralizację dostających się do organizmu toksyn, alkoholu i leków. Przekształca ona toksyczny amoniak w mocznik, bierze również udział w sprzęganiu i rozpadzie hormonów oraz związków powstających w wyniku przemian środków leczniczych. Jeśli chodzi o właściwości przechowywania zapasów przez ten organ, gromadzą się w nim przede wszystkim witaminy A, D, B12 oraz żelazo.
Bardzo ważną funkcją wątroby jest przemiana hemu, czyli cząsteczki składowej zarówno hemoglobiny, jak i innych związków białkowych. Składnik ten zamieniany jest w bilirubinę, która łatwo łączy się z albuminami, a po przeniesieniu do opisywanego narządu odłącza od siebie proteinę i sprzęga się z resztami kwasu glukuronowego. Staje się wtedy rozpuszczalna w wodzie i zostaje wydalona do żółci przez tzw. biegun żółciowy hepatocytu.
Jednym z kluczowych zadań wątroby jest też wytwarzanie żółci, czyli substancji niezbędnej do trawienia tłuszczów dostarczanych z pożywieniem. W ciągu doby produkowana jest w ilości od 250 do nawet 1100 ml. W jej skład wchodzą woda, cholesterol, kwasy tłuszczowe, fosfolipidy, bilirubina, kwasy żółciowe i elektrolity.
Jednymi z najbardziej istotnych zadań wątroby są funkcje immunologiczne, a przede wszystkim fagocytoza, czyli proces polegający na wchłanianiu wszelkiego rodzaju cząstek, które uznawane są za niebezpieczne. W przypadku tego narządu są to głównie związki dostające się do niego razem z krwią z żyły wrotnej. Najczęściej należą do nich rozpadające się fragmenty komórek, zdenaturowane przez stany zapalne białka, kompleksy immunologiczne, grzyby, wirusy, bakterie oraz pasożyty. Komórki Browicza-Kupffera, nazywane też makrofagami wątrobowymi, prowadzą do zniszczenia schwytanych substancji i cząsteczek na skutek produkcji odpowiednich mediatorów zapalenia, w tym cytokin, które są niezbędne do właściwej odpowiedzi odpornościowej organizmu.
Po czym poznać, że mamy problemy z funkcjonowaniem wątroby
Problemy związane z funkcjonowaniem wątroby i choroby dotyczące tego narządu to bardzo szerokie zagadnienie. Niezależnie od przyczyny i rodzaju ewentualnego schorzenia objawem jest przede wszystkim ból brzucha zlokalizowany po prawej stronie tuż pod żebrami. Warto jednak wiedzieć, że sama wątroba nie ma unerwienia czuciowego, dlatego odczuwany dyskomfort wiąże się z rozciąganiem przez narząd błony surowiczej. Choroby tego organu mogą dotyczyć zarówno jego miąższu, naczyń jak i zlokalizowanych w jego wnętrzu przewodów żółciowych.Najczęściej występującym przewlekłym schorzeniem dotyczącym pracy wątroby jest marskość. Rozpoznaje się ją przez stwierdzenie rozrostu tkanek w miejscach zniszczonych elementów miąższu, co prowadzi do ogólnej niewydolności narządu. Choroba ta rozwija się powoli i przynajmniej w 50% spowodowana jest nadmiernym spożywaniem alkoholu. Pierwsze objawy wiążą się ze zmniejszeniem apetytu, nudnościami, bólami brzucha, spadkiem masy ciała, wodobrzuszem, ginekomastią, czyli powiększeniem piersi u mężczyzn. Z czasem pojawiają się wybroczyny, krwawienia, swędzenie skóry, żółtaczka i encefalopatia wątrobowa.
Innymi często występującymi problemami z pracą wątroby są wirusowe zapalenia typu A, B, C, D i E. W przypadku pierwszego z wymienionych typów do objawów należą bóle brzucha, szybkie odczuwanie zmęczenia, nudności, wymioty, bóle mięśni i stawów, podobne jak w przypadku grypy. Czasami pojawia się również żółtaczka lub swędzenie skóry. Z kolei w zakażeniu rodzaju B prawie zawsze pojawia się żółte zabarwienie skóry i spojówek. Czasami występują też objawy grypopodobne. Najbardziej groźne jest wirusowe zapalenie wątroby typu C, dlatego że nie daje objawów klinicznych lub są one bardzo niewielkie. Dodatkowo ostre stany w przypadku nawet 40% chorych mijają spontanicznie, a do wykrycia choroby często dochodzi, gdy jest ona już w zaawansowanym stadium, czyli gdy już rozwinie się marskość lub rzadziej rak wątrobowokomórkowy.
Innymi chorobami tego narządu o równie nieswoistych lub występujących niezauważalnie objawach są uszkodzenia alkoholowe, polekowe, nowotwór lub niealkoholowe stłuszczenie wątroby, znane jako NAFLD (ang. nonalcoholic fatty liver dissease). Część z nich może mieć charakter odwracalny.
W jaki sposób dochodzi do regeneracji wątroby?
Wątroba jest jednym z nielicznych obszarów w ludzkim organizmie, które można odpowiednio zregenerować. Prowadzone są liczne badania w kierunku dokładnego sprawdzenia, jakie komórki tego narządu odpowiadają za jego możliwości „samouzdrawiające”.W przypadku niewielkiego uszkodzenia miąższu, takiego jak w stanach ostrego zapalenia wątroby czy zakażenia pasożytami, zostają aktywowane hepatocyty będące w stanie tzw. mitotycznego uśpienia. Dzielą się one, w zależności od potrzeb naprawczych, w jednym cyklu komórkowym bądź dwóch, dzięki czemu szybko odtwarza się populacja zniszczonych komórek narządu. Jest to proces fizjologicznej regeneracji organu. Jednak w momencie ostrych i ciężkich zniszczeń, kiedy uszkodzone jest około 2/3 masy całej wątroby, a proliferacja hepatocytów zostaje zahamowana, dochodzi do pobudzenia komórek progenitorowych, które zasiedlają strefę okołowrotną tzw. kanałów Heringa. Nazywane są one cząsteczkami owalnymi. Według badań pochodzą od komórek szpiku kostnego.
Aktywacja cząsteczek owalnych zachodzi przy udziale cytokin uwalnianych przez komórki Kupffera, kiedy możliwość podziałów komórkowych hepatocytów zostaje zahamowana. W tym samym czasie ze szpiku kostnego migrują cząsteczki wątrobowe macierzyste, których zadaniem jest zasiedlenie zrazików narządu poprzez kanały Heringa. Za proces ten odpowiada tzw. SCF (ang. stem cell factor), czyli czynnik komórek macierzystych. Wpływa on na przeżywalność, różnicowanie, proliferację i transport wspomnianych cząstek. Stanowią one jednocześnie pulę wyjściową dla komórek owalnych, które pod wpływem czynnika martwicy nowotworów zaczynają dzielić się, a na skutek uwalnianych przez tzw. cząsteczki gwieździste czynników wzrostu zaczynają rosnąć i różnicować się na hepatocyty i cholangiocyty budujące przewody żółciowe. Na sam koniec substancja TGF-β (ang. transforming growth factor β) prowadzi do apoptozy komórek owalnych, tym samym kończąc proces regeneracyjny wątroby.
Warto podkreślić, że cząsteczki owalne są niekorzystne dla zdrowia człowieka tylko wtedy, gdy produkowane są w nadmiernej ilości i nie dochodzi do ich różnicowania. Naukowcy natomiast odkryli, że te, w których zachodzi przemiana do hepatocytów i cholangiocytów, są niezwykle ważne w rozwoju tzw. transplantacji komórkowej. Wówczas zamiast prowadzić do resekcji i całkowitego przeszczepu narządu, co wiąże się z niebezpieczeństwem licznych komplikacji, do zniszczonej wątroby wprowadza się cząsteczki owalne, które dzięki różnicowaniu się pomagają zregenerować i odbudować zniszczony miąższ organu. Na podstawie aktualnych badań najczęściej stosuje się tę metodę w przypadku takich chorób jak ostra niewydolność wątroby, nowotworowe i przewlekłe schorzenia prowadzące do martwicy oraz problemy ze spełnianiem funkcji metabolicznych przez organ.
Żywienie dobre dla wątroby
Wiele z chorób wątroby ma podłoże związane z nieprawidłową dietą. Świetnymi przykładami są chociażby wirusowe zapalenie wątroby typu C, czy niealkoholowe stłuszczenie opisywanego narządu. W obu przypadkach zaobserwowano dodatnią korelację pomiędzy wzrostem BMI (ang. body mass index) a rozwojem schorzenia.Niestety nie uda się zadbać o odpowiednią masę ciała bez właściwej diety. Z menu należy przede wszystkim wykluczyć tłuszcze nasycone i produkty wysokoenergetyczne. Świadczy o tym chociażby badanie przeprowadzone na ochotnikach, którzy przez miesiąc żywili się głównie w restauracjach typu fast food. Po tym czasie wyniki ich prób wątrobowych były podobne jak u wieloletnich alkoholików. Z diety warto byłoby również wykluczyć żywność ciężkostrawną, wzdymającą, a także pełnotłuste mleko i sery, szczególnie te z rodzaju pleśniowych. Na opisywany organ szczególnie pozytywny wpływ mają za to gotowane warzywa, ryby oraz inne produkty bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, a także zioła, które pobudzają wydzielanie soków żołądkowych i żółci. Takie działanie wykazują przede wszystkim majeranek, tymianek, oregano, mięta, kminek i jałowiec. Z owoców najbardziej polecane są cytrusy, jabłka, morele, maliny i brzoskwinie. Zaleca się jednak unikać gruszek, agrestu, śliwek oraz roślin w formie suszonej. W przypadku problemów z wątrobą niezwykle ważna jest również podaż witamin z grupy B, C, E oraz A. Z doświadczeń prowadzonych na temat czynników modulujących w procesach kancerogennych wynikało, że β-karoten, nazywany również prowitaminą A, hamuje proliferację komórek owalnych przy jednoczesnym nasilaniu ich różnicowania, szczególnie do hepatocytów. Z innych zaleceń bardzo istotne jest spożywanie niewielkich 5 posiłków dziennie w równych odstępach czasu.
Podsumowanie, czyli dlaczego warto dbać o wątrobę
Wątroba spełnia w organizmie wiele różnorodnych funkcji. Do najważniejszych należy sprawowanie kontroli nad poprawnym metabolizowaniem cukrów, białek i tłuszczów. Ponadto chroni nas przed toksynami i licznymi substancjami trującymi, wpływa też na produkowanie hemoglobiny. Bierze również udział w budowaniu odporności organizmu. Łatwo więc zauważyć, że bez tego prawidłowo funkcjonującego organu dochodzi również do problemów związanych z pracą całego organizmu. Bez odpowiedniego odżywiania i higienicznego stylu życia same procesy regeneracyjne zachodzące w wątrobie mogą nie wystarczyć, a z czasem na skutek ciągłego ich pobudzania mogą nam bardziej zaszkodzić niż pomóc.mgr Alicja Olszówka
Dietetyk kliniczny, edukator w cukrzycy
Bibliografia
Halota W. et al., Rekomendacje leczenia wirusowych zapaleń wątroby typu C Polskiej Grupy Ekspertów HCV-2016, pasl.pl/wp-content/uploads/2014/10/Rekomendacje-PGE-HCV-20162.pdf (7.03.2018).
Wójcik M., Bobowiec R., Wątrobowe komórki owalne w procesach regeneracji wątroby i hepatokarcynogenezie, „Życie weterynaryjne” 2012, 87(3), 216–220.
Jak naprawić wątrobę?, oczymlekarze.pl/profilaktyka-i-leczenie/3265-jak-naprawic-watrobe (2.02.2018).
Juszczyk J., Wątroba – budowa i funkcje, gastrologia.mp.pl/choroby/watroba/50948,watroba-budowa-i-funkcje (2.02. 2018).
Majewska M., Choroby wątroby – objawy chorej wątroby. Przyczyny i leczenie, poradnikzdrowie.pl/zdrowie/uklad-pokarmowy/choroby-watroby-objawy-chorej-watroby-przyczyny-i-leczenie_45402.html (2.02.2018).
